Г.К.Абдраймова,

Түрлі тіл кемістіктерін түзетудегі логоритмиканың маңызы

 «№2 оңалту орталығы» ММ логопеді, Астана қ.

Қазіргі кезде түрлі дәрежедегі тіл кемістіктерінің көбеюі – шешімі табылмай келе жатқан өзекті мәселеге айналып отыр. Тіл – қарым-қатынас құралы болғандықтан,

бұл жағдайда тіл кемістіктері бар балаларда көптеген қиындықтар туындайды. Әр жастағы балаларда сөйлеу тілінің әр түрлі бұзылыстары кездеседі. Олардың ішінде ең көп таралған түрі – дыбыс айту кемшіліктері. Мұндай кемшіліктер өз бетінше кемістік ретінде де, сөйлеу тілінің басқа, күрделі бұзылыстарының құрамында болуы да мүмкін. Бірақ дыбыс айту кемшілігінің ең қарапайым түрін де «кемістік емес, кейін түзеліп кетеді» - деп жайбарақаттықпен қарауға болмайды. Олар балалардың өсуіне кері әсерін тигізіп, өз тілін меңгерудегі қиындықтарға әкелуі мүмкін. Кейіннен бала оқып, жазып үйренуде де, жазбаша сөйлеу тілінде көптеген қателер (дислексия, дисграфия) жіберетін болады.

Тіл кемшілігі бар балалар өздерінің кемшіліктері себепті достар таба алмай қиналады, әсіресе сөйлеуден қорқады. Ондай балалардың жалпы және ұсақ моторикалары да толық дамымайды. Өздеріне басқалар тарапынан сұрақтар қойылса, жауап беруден қашқақтап, сұрақтарды толық тыңдамай мазасызданып, әр түрлі ретсіз қимыл-қозғалыстар жасайды (басын қасу, қозғалақтау, тамағын қырнау т.б.) сенімсіз, мазасыз, жасқаншақ балаға айналады. Бұл қиындықтар бала өскен сайын тереңдей түседі.

Ата-аналар баланың әр кезеңдегі өсу процесін қадағалап, тіл кемшілінің неден пайда болғанын анықтау үшін дәрігерлерге, логопед мамандарға апарып, оны шешу жолдарын тауып, дер кезінде көрсетіп, емдетсе – балалардың тіл кемшіліктері жойылады. Логопед мамандар түрлі тіл кемшіліктерін түзету жолында белгілі бір нәтижеге жету үшін, балаларға арналған әдіс-тәсілдердің ішінен әрқашан тиімді де озық әдістерді іздейді. Осындай әдістердің ішінде түрлі тіл кемшіліктері бар балаларға тиімді деп логоритмиканы ұсынар едім.

Логопедиялық ритмика – тіл, музыка мен дене жаттығулары, қимыл- қозғалыстары көмегімен іске асырылатын емдік ритмиканың құрама бөлімі болып табылады. Тіл кемістігін түзетудегі логоритмикалық әсердің маңызын көптеген зерттеушілер атап өткен. Мысалы: В.М.Бехтерев, О.В. Правдина, В.А.Гиляровский, М.Е. Хватцев, Р.И.Лалаева (1) т.б. Олардың пікірінше «Логопедиялық ритмика – жалпы тонусқа, моторикаға, көңіл-күйге әсер етеді, ол орталық жүйке жүйесінің нерв процестерінің қозғалысын жаттықтыруға мүмкіндік береді, ми қабатын белсендіреді».

Е.В.Чаянова, Е.В.Конорова, Г.А.Каше «Логопедиялық ритмика – зейінді, оның жинақталуын, көлемін, тұрақтылығын, бөлінуін, көру, есту және логиканы комплексті түрде дамытады- деп санайды. В.А.Гример және неміс зерттеушілері К.Колер, К.Швабе логопедиялық ритмика - психотерапевтикалық әдіс ретінде ұжымдық психологиялық әдіс, музыка терапиямен қатар қолданылуы керек- деп көрсетті. Адамдардың тіл кемістіктерін түзету барысындағы логопедиялық ритмиканың маңызы туралы В.А.Гример, Н.С.Сомайленко, Н.А.Власова, Ю.А.Флоренская, Л.Ф.Спиридова өз еңбектерінде ерекше тоқталған [4].

Музыкалық-ритмикалық тәрбие әдістемесін балаларға арнап алғаш ұсынған швейцар педагогы Э.Жак Далькроз болды. 50-70 жылдары логопедиялық ритмиканы пайдалана отырып, балалардың тұтықпа ауруын емдеу етек алды. 1960 жылдары В.И.Рождественская өзінің «Балалардың сөйлеу кезіндегі тұтығуын жөндеу» атты еңбегінде сөйлеу мәнерін қалыпқа келтіруде сөз бен қимыл және музыканың үйлестірілген жаттығуларының ролін ерекше көрсетті. Осы әдісті кейінгі жылдары Қазақстанда да емдік, педагогикалық мақсатқа қолдану кең өріс ала бастады. Бұл - «Логопедиялық ритмика» деп аталатын ерекше бағытпен дамуда. Логопедтер тілімен сөйлесек: «сөз бен қимыл үйлесімділігі» деп атауға болады. Логоритмиканың-түрлі тіл кемшіліктері бар балаларға, әсіресе тұтығу ауруына оң әсерін тигізетіндігі ғылыми түрде дәлелденіп отыр.

Астана қаласындағы Мемлекеттік №2 Оңалту орталығында логопед мамандар түрлі диагноздағы және түрлі дәрежедегі тіл кемшіліктері бар балаларға түзету-дамыту көмегін көрсетеді. Аталған мекемеде логоритмиканы пайдалану балалардың түрлі дәрежедегі тіл кемістіктерін түзетуде жақсы нәтижелер беруде. Логоритмикалық сабақтар өткізу кезінде көмек алатын балалардың жасы, диагнозы, тіл кемшіліктерің түрі міндетті түрде есепке алынуы керек. Логоритмикаға арналған буын ұйқастар, тақпақтар, әндер, ойындар, халық фольклоры, қарапайым аспаптар түрлерін пайдалану (қасық, асатаяқ, сылдырмақ, барабан т.б.) балалар сүйетін ертегілерінің кейіпкерлерін бейнелеу (атрибуттар, костюмдар, сахналау) т.б. қажет. Бұл орындалатын жұмыстардың барлығы да балаларға ыңғайлы, ырғағы анық, қарапайым да түсінікті болуы тиіс.

Логоритмикалық сабақтарда балалар әнді тыңдау арқылы ырғақты сезінуге, кеудемен терең тыныс алуға үйренеді. Еркін тыныс ырғаққа, әуенге сай қимыл-қозғалыстар жасауға негізгі себеп болатыны сөзсіз. Әннің әуенін бірнеше рет музыкалық аспаппен ойнап, тыңдата отырып, әуенін айтып музыканың биіктігін, жоғары-төмендігін, әсемдігін сезінеді. Бірте-бірте әнді музыкалық аспаппен сүйемелдей отырып, бала сөзді, ырғақты, әуенді меңгеріп, кеудемен терең, толық демала отырып, музыкаға аясында сөздерін анық айтуға және ырғаққа сай, еркін қимыл-қозғалыстар жасауға үйренеді. Ең бастысы, күнделікті қарым-қатынас кезіндегі сөйлеу қорқынышынан арылады. Өздеріне деген сенім мен еркіндік пайда болады.

Мен логопедиялық сабақта осы тәсілді қолдану барысында балалардың түрлі тіл кемшіліктерін түзетуде тигізетін оң әсерін жиі байқаймын. Бірақ логопедтің барлығы музыкалық аспапты меңгеретін музыкант болуы шарт емес, ол үшін ұжымдағы музыка жетекшісі көмекке келеді. Сондықтан, логоритмиканы пайдалану - жалпы түрлі тіл кемістіктері бар балалармен жұмыс жасауда әрбір логопед маманның тәжірибелік топтамасында маңызды орын алары сөзсіз деп ойлаймын.

Логоритмика әдісін қолдану кезіндегі пайдаланатын ән

БАҚА, БАҚА, БАҚ-БАҚ

Музыкасы: А. Тоқсанбаевтікі.
Сөзі: Ж. Смақовтікі.

Бақа, бақа, бақ-бақ.
Сеніп жүрем мақтап,
Бақа, бақа, бақ бақ,
Бетің неге сатпақ?

«Бақа, бақа, бақ-бақ» әні жеңіл мазақ, күлкі арқылы, балаларды тазалыққа, ұқыптылыққа, жақсылыққа баулиды. Ән жылдам, көңілді орындалады. Шалшықтағы бақалар сияқты:
1, 3 тактіде, екі қолын жоғары көтере, саусақтарын көрсете, алақандарын жаяды.

Бақа, бақа, бақ-бақ,
Жүрт қояды мақтап,
Бақа, бақа, бақ-бақ. 
Үстің неге батпақ.

Қайырмасында: «Бақа, бақа, бақ бақ» дегенде, бақаның секіргеніндей секіріп, екі жағына кезек теңселе, үстінің сатпақтығын көрсетеді, жеңіл мазақтайды.

2-4 тактіде, бастарын шайқап, беттерін көрсетеді.

Бақа, бақа, бақ-бақ,

Жүру үшін мақтап,

Бақа, бақа, бақ-бақ.

Болу керек аппақ.

9-12 тактілер арасында екі қолын жоғары көтере,  саусақтарын көрсете, алақандарын жаяды да, жоғары -төмен түсіріп, кеудесін көрсетеді, мақтанады.