Ахметова Айнұр Ертаевна
Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы №250 мектеп-лицейі жанынан ашылған «Балапан»шағын орталығының тәрбиешісі
Тәрбие сағаты
Тәрбие сағатының мақсаты:
Білімділік: Қорқыт атаның өмір жолдарынан және күйлерінің шығу тарихынан түсінік беру. Қобыздың жасалуы туралы мағлұмат беру. Қорқыт ата кесенесінің тарихи мәнін ашып түсіндіру.
Дамытушылық: балалардың ойлау қабілетін, дербес жұмыс істеуге, ізденушілікке тәрбиелеу.
Тәрбиелік: балаларды жауапкершілік пен ұқыптылыққа, шыншылдық пен әділеттілікке баулу.
Көрнекілігі: видеоролик, Қорқыт ата портреті мен кесенесінің суреті. Қобыздың суреті, өсиет сөздер, слайдтар.
Барысы:
Қорқыт кім болған?
Қобыздың дүниеге келуі.
Аққу күйінің шығуы.
Қорқыт атаның «Жылқы мен күн» ертегісін /сахналау/
Қорқыт атаның нақыл сөздері /балалар жаттап келген нақыл сөздерін айтады/
Көрініс қою. (Қорқыт атаның бата беруі ).
Қорқыт ата ескерткіші туралы қысқаша мәлімет
Қорытынды.
«Шаттық шеңбері»
Үлкенге де сіз,
Кішіге де сіз.
Сәлем бердік сіздерге
Құрметпен біз!
Жоғары қарап күн көрдім,
Төмен қарап жер көрдім.
Оңға, солған бұрылып,
Егеменді ел көрдім.
Тәрбиеші : Бүгінгі тәрбие сағатымыздың тақырыбы, «Қорқыт ата кім болған?» деп аталады.
1.Қорқыт ата кім болған?
Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата,
Бата алған барлық бақсы асқан ата.
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда.
Қорқыт VIII ғасырда Сырдария өзенінің бойында бұрынғы Жанкент қаласы маңында өмір сүрген батыр, атақты ақын, асқан күйші, аты аңызға айналған кемеңгер тұлға, ұлы ойшыл адам болған.
Қорқыт – түркілердің оғыз ұлысынан шыққан асқан сәуегей, бақсы, күйшілік, жыраулық өнердің атасы. Ол кісінің мазары Қармақшы стансасынан 18 шақырымдай жерде тұр.Оның әкесі Қарақожа сыр бойын мекендеген оғыз тайпасына жататын Баят дейтін рудан шыққан. Анасы Алтыншаш қазақ құрамына Қыпшақ руынан, туған жері қазіргі Қостанай облысы, Аят өзенінің Тобылғыға құятын сағасында туған.Қорқыттың дүниеге келуі туралы аңызда былайша әңгімеленіледі.Қорқыт анасының құрсағында үш жыл бойына жатқан көрінеді.Қорқыт ерекше бір ғаламат жағдайда дүниеге келеді.Сол күні яғни Қорқыт дүниеге келген күні алай-дүлей боран соғады.Айналаға қара түнек орнап, нөсерлі жуын жауыпты.Күн тұтылып, үш күн бойы күннің көзі көрінбепті.Сырдарияның жағасы мен Қаратаудың айналасын қара тұман бұлт басып, оны халық «Қараспан» деп атаған.Анасының құрсағында үш жыл жатқан нәресте дыбыс шығарып, елдің үрейін алған.Қорқыт дүниеге келгеннен кейін бірден сөйлей бастап, бірден жүріп кеткен.Қорқытқа нағашылары «Таутайлақ» тұқымынан туылған ботаны сыйға тартыпты.Қорқыт жиырма жастан бастап асқан күйші, қобызшы болады.Ол бір жерде отырмай ел-елді Желмаямен кезіп, қобызымен күй тартып, бақсылықпен айналысқан.Өзінің күйімен адамды аурудан жазып, өлімнен арашалайтын, жұртты аузына қаратқан шешен, болашақты болжайтын бақсы, ел басқаратындарға ақыл айтатын кемеңгер көсем болған.
Ақын, абыз шешен, көсем Қорқыт күйші, балгер әуезші, елші Қорқыт және басқа бақсылардың ой-санасы өзгелерден ерекше, өзі әрі әуезші, әрі елші, болашақты болжай алатын көреген көсем болған.
1.Нұрай: Сан ғасыр бойы бір қалыппен.
Демалып жатқан далада,
Адамзат салған бір бағытпен,
Бұрылдым Қорқыт бабаға.
Дүрсілге басты қосылып көппен,
Көңілдің саяқ жылқысы.
2.Диляра: Атыңды баба көтеріп жатыр,
Артыңда қалған ұрпағың.
Ойлатқан биді, шешенді, батыр.
Тарады қайдан бұтағың?
Бір мұңлы дауыс жаңғырып шығып,
Дірілге толды айнала.
Бабамның шерлі дауысы деп ұғып,
Демімді тарттым ойлана.
2.Қобыздың жасалуы туралы.
Қылқобыз-ысқышпен ойнайтын, қос ішекті ескі музыкалық аспап. Халық арасындағы аңыздарға қарағанда қылқобыздың пайда болуы 8 ғасырда өмір сүрген күй атасы Қорқыттың есімімен тығыз байланысты.Қорқыт туралы аңыздарда оның қылқобызының дүниеге келуінде мынадай аңыз бар.Қолына тиген аспаптың бәрін де сөйлете білетін асқан күйші және түрлі музыкалық аспапты жасаушы, қолының месекері бар ұста болған.Ол домбыра, сырнай жасаумен қанағаттанбай жаңа бір аспап жасап шығарып, табиғаттың тылсым тіршілігін музыка аспабының үніне мүлгіткісі келеді.Құшақ жетпес қарағайды кесіп, содан жасамақ болады.Оның үңгіп, шауып, күнге кептіріп, бірнеше күн әуре болады. Бір күні ұйықтап жатып түс көреді. Түсінде періште аян келтіреді. Сонда, Қорқыт жасап жатырған қобызың алты жасар нар түйенің жілігіндей екен. Енді оған нар түйенің терісінен шанақ, ортекенің мүйізінен ойылған тиек, бесті айғырдың құйрығынан қыл ішек керек. Осылардың басын қосып жасаған қобызың сарнағалы тұр,- деп ақыл береді.
Қылқобыз жасап алып, әлемді күңірентіп күй толғаған дейді.Олар ел мен жер, өлім мен өмір, мәңгі бақыт, өшпес ерлік туралы сыр шертеді.Қорқыт ата атымен байланысты біздің дәуірімізге жеткен жиырмаға жуық күй бар.
3.Аққу күйінің шығу тарихы
"Аққу" күйі. Қорқыт қобызды тынымсыз тартқан. Ол тартқанда су ағысын тоқтатып, жел тынып, табиғат ұйып тыңдапты. Бірде көкте ұшып бара жатқан бір топ аққу айнала ұшып, қанат бүгіпті. Мұңлы күйдің даусына сұңқылдасып, Қорқытпен бірге мұңайған екен. Сөйтіп "Аққу" күйі туындаған.
4. Қорқыт ата ертегісі /сахналау/
«Жылқы мен күн»ертегісі
Ертеде жылқы күнге қарап былай дейді:
- О, барлық жан-жануарларға тіршілік сыйлаған қайырымды күн, мені жануарлардың арасындағы ең сұлулардың бірі деседі жұрт. Солай екенін өзім де сеземін. Сонда да кейбір дене мүшелерімді бұдан да
әдемірек етуге болар еді-ау деп ойлаймын.
- Сонда қай жеріңді түзей түсуге болар еді деп ойлайсың? - деп сұрайды күн күлімсіреп.
- Егер, - дейді жылқы, - сирақтарым бұдан да ұзындау және сыйдаңдау болса, мен тіпті алдына жан салмайтын жүйрік болар едім. Мойным аққудың мойнындай ұзын болса, маған ол бұдан да әсем көрік бітірер еді. Төсім жалпақтау келсе, қазіргіден де алымдырақ болар еді. Оның үстіне адамзатты арқалап жүру үшін жотамнан мәңгі алынбайтын ер болса, тіпті жарасып тұрар еді...
- Жақсы, қалағаның болсын, - дейі күн жайраңдап,- сәл күте тұр.Соны айтады да, күн жерге түйені түсіреді. Денесі алпамсадай, тұрқы арбиған жануарды көрген жылқы әрі қорыққанынан, әрі жиіркенгенінен қалшылдап қоя береді.
- Міне, сен қалағандай ұзын да сидаң аяқ, аққудың мойнындай ұзын мойын, жалпақ кеуде, ері де дайын. Қалай, сенің де осындай болғың келе ме? - деп сұрайды күн.
Жылқы әлі де есін жыя алмай қалшылдап тұрады.
- Жо-жоқ... - дейді тілі күрмеліп.
- Ендеше жөніңе жүр, - дейді күн жылқыға, - саған өз бойыңдағы да жетеді! Әркім өз қасиетін бағалауға тиіс. Содан бері жер бетінде түйе де өніп-өсе бастапты. Ал жылқы болса, түйені көрген сайын әлі күнге дейін
денесі дір ете түсіп, қалтырай бастайды екен.
5. Қорқыт атаның нақыл сөздері
1.Қыз ақылды ескермес-ана үлгісін көрмесе
Ұл жарлықап ас бермес-әке үлгісін көрмесе
2. Адам өмірі-қамшының сабындай ғана қысқа екен, досы көп, ұрпақ тәрбилеген ұтады екен.
3. Адам баласы керуен сияқты: тоқтады, көшті де кетті.
4. Өлгендер қайтып келмейді, Шыққан жан қайтып енбейді.
5. Қанша қалың жауғанмен,
Қар көктемде қалмайды.
Гүл жайнаған қалың да,
Қара күзге қалмайды.
6. Құстың қонар жерін су білер,
Малдың барар жерін ну білер.
7. Топырақ тау болмайды.
8. Ескі киімнің биті ащы,
Жетім баланың тілі ащы.
9. Көк шүйгінін киік білер.
10. Бас аман болса бөрік табылады.
11. Дәулетті ұл – ошақтың қоры,
Дәулетсіз ұл – атаның соры.
12. Ұлдың күні күн емес – атадан мал қалмаса,
Ата малы пұл емес – баста ақыл болмаса.
13. Қанша байлық жисаң да – бұйырғаннан артық жей алмайсың
14. Тебегеннің таңын сүзеген айырады.
15. Ат жемейтін ащы шөптің шыққанынан шықпағаны игі,
Адам ішпес ащы судың аққанынан ақпағаны игі,
Атасының атын шығармаған жігерсіз ұлдың – туғанынан тумағаны игі.
16. Сауыттың қасиеті – қылышпен ұрғанда, Аттың қасиеті – жаудан алып шыққанда көрінер.
17. Көп қорқытады, терең батырады.
18. Ұл ақылды хош көрмес – ата үлгісін көрмесе, Қыз жарытып ас бермес – ана үлгісін көрмесе.
19. Түбі жат бала туғандай болмас: ішер, жер, киер де кетер, бірақ «көрдім» демес.
20. Ата даңқын шығарып,өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді.
6. Қорқыт атаның ат қоюы бата беруі
Өте ақылды, керемет ғұлама күйші Қорқыт өз өмірінде бірнеше ханның уәзірлігіне тағайындалған.Инал ханның тұсында Қорқыттың қайраткерлік таланты ашылады.Иналхан өлер алдында ұлды болып, оның атын Қорқыт Тұман деп қойыпты. Тұман түскен кезінде ауа қоюланады. Еш нәрсені көрсетпейді, бірақ өсімдік үшін пайдасы орасан зор, жерде дымқылдықты көбейтеді. Сондықтан осы атты қойдым дейді.Бір күні түсінде Алла Қорқытқа аян беріпті. «Сен мұсылмандыққа кірдің, енді тек өлімді еш уақытта аузыңа алмайтын бол» -депті. Сонда Қорқыт аузына өлім деген сөзді айтпай, тек «Алла», «Құран», «Мекке» деп өліпті.
Қорқыт ата батасы
Бақытты құйрықты жұлдыз болып,
Қанатты құс болып,
Тарыдай шашылған дән болып,
Елдеріңе сән болып,
Керегелерің кеңейіп,
Елтаңба тұрар нұрланып.
Туларың тұрар аспанмен таласып,
Елдеріңе қасиетті ұл келді!
Алты алаштың амандығымен,
Алладан тілеп,
Ай мен күн бірігіп
Көріпте өтер беттерін
Халыққа кіріп қорқыныш
Алланың көріп құдіретін
Жер бетінде мақұлұқтан бастап,
Намазға түгел жығылар.
Үшінші кезең ақ жолдың
Басталар солай сатысы!
қорқыт ата кесенесі туралы
Қорқыт Ата Ескерткіші – сәулет өнерінің айрықша үлгісі. Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Жосалы кентінен 18 км жерде, Қорқыт станциясыныңның түбінде (1980). Авторлары – Б.Ә. Ыбыраев, С.И. Исатаев. Қорқыт Ата ескерткіші темір бетоннан жасалған биіктігі 8 м, 4 тік стеладан тұрады. Әрбір стела әр тарапқа қаратып тұрғызылған құлпытастарға ұқсайды. Жоғары жағы кеңейе келіп, шөміш пішінінде түйісетін стелалар қобыз бейнесін де меңзейді. Түйісер түбіндегі орталық тесігінде 40 металл түтікбар. Олар жел соққан кезде қобыз сарынымен үндес дыбыс шығарады. Аңыздарда айтылғандай, Қорқыт Ата мазарында соққан желге үн қосатын қобыз қойылған. Қоқыт Ата ескерткішінің ішкі жағы мәңгілік өмір сырын іздеген Қорқыт атаның киелі желмаясының шартарапқа жол тартқан ізін ишаралайтын "Түйе табан" өрнегімен безендірілген. Әрбір стеланың үшкілдене біткен төбесі күмбезге ұқсатылып, ерекше сәулеткерлік композиц. шешім тапқан. 1997 ж. ескерткішті қалпына келтіру, жөндеу жұмыстары жүргізілді. Амфитеатр, қонақ үйі, т.б. нысандардан тұратын тұтас архитектуралық ансамбль жасалып, мемориалдықкешенге айналды. 2000 ж. кешен жанынан мұражай ашылды. Оның қорында 700-ге жуық экспонат сақталуда. Мұражай экспозициясында Қорқыт өмір сүрген дәуірдің тарихы мен мәдениеті жайлы мәліметтер беретін материалдар қамтылған. Бұл ескерткіш кешен күллі түркі халықтарына ортақ қасиетті зиярат орындарының бірі болып саналады.[1]
Қорқыттың күйлері: «Арыстан бап», «Ұшардың ұлуы», «Ұстаз», «Аққу», «Кілем жайған», «Әуіпбай», «Башпай», «Желмая», «Қорқыт күйі».
Қорқыт өз дәуірінің ұлы композиторы, жыршы-күйшісі, қобызшысы. Оның бұл мұраларын болашақ ұрпаққа жеткізген шәкірттері- әйгілі бақсылар Қойлыбай, Шақар, Берікбол, Сілімбек, Молықбай және атақты қобызшы Ықылас.
Батыржан: Ғасырдан жетіп ғасырға,
Айналған қымбат асылға,
Қорқыттың күйін жалғады ол,
Бүгінгідей жастарға,
Әулие, Қыдыр қолдаған
Қобыздың сазы өшпейді.
Ықылас салған соңынан.
Өте ақылды, керемет ғұлама күйші Қорқыт өз өмірінде бірнеше ханның уәзірлігіне тағайындалған.Инал ханның тұсында Қорқыттың қайраткерлік таланты ашылады.Иналхан өлер алдында ұлды болып, оның атын Қорқыт Тұман деп қойыпты. Тұман түскен кезінде ауа қоюланады. Еш нәрсені көрсетпейді, бірақ өсімдік үшін пайдасы орасан зор, жерде дымқылдықты көбейтеді. Сондықтан осы атты қойдым дейді.Бір күні түсінде Алла Қорқытқа аян беріпті. «Сен мұсылмандыққа кірдің, енді тек өлімді еш уақытта аузыңа алмайтын бол» -депті. Сонда Қорқыт аузына өлім деген сөзді айтпай, тек «Алла», «Құран», «Мекке» деп өліпті.
Сыр бойындағы Қорқыттың отаны Жанкент болса, Әбу Насыр Әл- Фараби отаны Отырар болған. Фараби мен Қорқыт замандас болған. Екеуі де Орта Азия халықтарының өнер біліміне зор үлес қосып, жаңалық ашқан. Фараби ғылым мен жазба дәстүрінде көрінсе, Қорқыт күй мен жырдың алыбы, ауыз әдебиетінің үлкен өкілі болған. Қорқыт пен Фараби Сыр өңірін жердің кіндігі деп атаған. Қорқыт заң жора негізін жазды. Қорқыт жасаған аталық заңға көптеген әдеп- ғұрыптар кірді.Ауыз әдебиеті, тарих шежірелері Қорқыттың нақыл сөздерімен байланысты болып келеді.
Қорытынды.
Қорқыт Ата жырау, ақылгөй, данышпан, көсем, бақсы, күйші ретінде көрінеді. Кітаптың басында Қорқыт атаның нақыл сөздері келтіріледі. Ол "өмір барда өлім бар, өзгеру бар, өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өледі, өзгереді, ұмыт болады, тек мәңгі-бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе – адамның өмірінде істеген игілікті ісінің нәтижесі" дейді. Қорқыт Ата жөніндегі аңыздарда түркі халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы көзқарастары көрініс тапқан. Аңыз бойынша, Қорқыт Ата ұйықтап кетіп, "егер өлімді есіңе алмасаң, мәңгі өмір сүресің" деген аян естиді. Біраз уақыт өткен соң бір баспақты қуып жүріп, жете алмағасын, "Өлсем де, жетемін!" дейді. Соны айтуы мұң екен, Әзірейіл келіп, "Сен өлімді еске алдың, енді өлесің!" дейді. Аңызда Қорқыт Ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, халқы бақытты өмір сүретін жерұйықты іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы күресуші жан ретінде суреттеледі. Ел-жұртты өзінің жырымен де, күйімен де аузына қаратқан, ғұмырының соңында бірлігі ыдырай бастаған жұртының алауыздығына күйінген Қорқыт Ата мәңгілік өмір сырын іздеп дүниенің төрт бұрышын кезіп кетеді. Бірақ қайда барса да, алдынан көр қазып жатқан адамдарды жолықтырады. "Кімнің көрі?" деген сауалына "Қорқыттың көрі" деген жауап естиді. "Қайда барсаң да Қорқыттың көрі" деген сөз осыдан қалған. Ақыр аяғында жер кіндігін тапсаң, тірі қаласың деген аян естіп, туған жері – Сыр өңіріне оралады. Содан мәңгі өмір тек өнерде деген ойға келіп, қобыз аспабын ойлап шығарады. Тағы бір аңыз бойынша, өзен ортасына кілем жайып, үстінде отырып қобыз тартқанда, күй күшімен суға батпайды екен. Қорқыт Ата қобыз тартқан жылдары өлім болмаған, тек бақытты тіршілік болған дейді. Бірақ Қорқыт Ата шаршап, ұйықтап кеткен сәтінде судан кішкентай қайрақ жылан шығып, оны шағып өлтіріпті дейді. Аңызда ажал ашық келмей, жылан кейпінде келеді..Бұл аңыздарда Қорқыт Ата өлімнен қашып, бүкіл ғарышты аралайды. Түсінен шошынған ол ажалдан құтылу үшін ертеңіне дүниенің екінші шетіне көшіп кетеді. Мұнда ол баяғы түсті тағы көреді. Таң атысымен тағы да жолға шығады. Не істерін білмей, жердің ортасына бармақ болады. Жер ортасы Сырдың жағасы, қазіргі Қорқыт моласы тұрған тұс екен. "Ажалды тоқтату мүмкін еместігін мойындағысы келмеген Қорқыт Ата жұрттан безіп, айдалаға, табиғат аясына кетеді, бірақ таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім күтіп тұрғанын айтады. Содан қорқып, шырғайдан алғашқы қобызды жасап, жер бетінде бірінші болып күй тартады. Сөйтіп өлмеудің амалын өнерден табады. Қазақ аңызындағы Қорқыт Ата бейнесі енді өлімнен қашқан шаман емес, керісінше, өмір үшін күрескен, өлімнен құтылуды қандай бір құдіретті күштен емес, өнерден іздеген, ажалмен айқасқан алып рухани тұлға болып көрінеді.Аңыз әңгімелерде Қорқыт Ата өзінің желмаясына мініп, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген данагөй ойшыл. Өйткені ол мәңгілік өмірді қобыздың сарынынан табады. Ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, артындағы ұрпақтарына өлмес күйлерін қалдырады
Сұрақ–жауап.
Балаларды мадақтау.
